Łańcut, ogrody i dwie kobiety

Dwie kobiety odcisnęły największe piętno na wspaniałych ogrodach magnackiej rezydencji w Łańcucie. Były to – Izabela z Czartoryskich Lubomirska i Elżbieta z Radziwiłłów Potocka.

Pierwsza z nich była wytworną rokokową damą (uchodziła jedną z największych elegantek Rzeczpospolitej w XVIII wieku, co potwierdzają liczne portrety), bajecznie wprost bogatą. Lubomirscy posiadali nie tylko Łańcut, ale również warszawski Wilanów oraz majątki i pałace rozsiane po całej Rzeczpospolitej. O Izabeli Lubomirskiej krążą wieści, że uwielbiała błękitne suknie (zwana była „Błękitną Markizą”), trzewiki na bardzo wysokich obcasach (miała tylko 150 cm wzrostu), obsesyjnie dbała o urodę (kąpiąc się często w łupinach winogron), wysyłała pranie do Paryża (tam podobno były najlepsze praczki). Można to dziś nazywać próżnością, ale w XVIII wieku takie fanaberie w kręgach bogatej arystokracji raczej uchodziły za coś zupełnie normalnego i niewinnego. W końcu Jaśnie Wielmożnych Państwa było na to stać… Zresztą, może i Izabela była trochę próżna, ale z drugiej strony była też niezwykle błyskotliwa, wszechstronnie wykształcona, oczytana, miała też znakomity gust i artystyczne wyczucie.

Księżna Izabela z Czartoryskich Lubomirska na portrecie Marcello Bacciarellego, znajdującym się w zbiorach Wilanowa (zdjęcie z wikipedii)

Zarzuca się jej często typowy dla elit tamtych czasów kosmopolityzm (czyt. brak patriotyzmu). Jednak obejmując po śmierci swojego ojca w posiadanie rezydencję w Wilanowie Izabela Lubomirska nie zdecydowała się przebudować jej zgodnie z duchem nowej klasycystycznej mody, choć przecież mogła, lecz zostawiła Pałac Wilanowski w takim kształcie, w jakim zbudował go Jan III Sobieski. Zrobiła to przez szacunek dla pamięci polskiego króla. Zdecydowała się jedynie na dobudowanie kilku klasycystycznych pawilonów i przeprojektowanie parku. Może więc nie była tak zupełnie pozbawiona uczuć patriotycznych…

Jeśli jednak chodzi o Łańcut, to tu Izabela Lubomirska po prostu zaszalała i pozmieniała wszystko co tylko się dało. Lubomirscy po pierwszym rozbiorze Polski, kiedy to wybrali poddaństwo monarchii Habsburskiej, postanowili uczynić z Łańcuta swoją główną rodową siedzibę. W tym celu zaczęli przebudowywać tutejszy warowny zamek w modny magnacki pałac zgodnie z modą epoki. Sprowadzali z Europy najlepszych architektów, artystów i dekoratorów, aby dostosować pałacowe zabudowania do swoich wyrafinowanych upodobań estetycznych. W trakcie prac nad przebudową Łańcuta mąż Izabeli Lubomirskiej Stanisław zmarł i dalej księżna już sama dowodziła wszystkimi pracami remontowymi. I nie żałowała na to pieniędzy. Bardzo istotnym uzupełnieniem pałacu w Łańcucie podczas tej przebudowy były też otaczające go ogrody, które powstały pod kierunkiem księżny marszałkowej w miejscu dawnych wałów fortyfikacyjnych, które otaczały istniejący tu przedtem zamek. Utworzono w ich miejscu romantyczny park w stylu angielskim z promenadami wysadzanymi drzewami i krzewami. W parku wzniesiono liczne budowle ogrodowe: oranżerię, gloriettę, zameczek romantyczny. Księżna doskonale znała się na botanice i potrafiła wybrać do swojego ogrodu najpiękniejsze rośliny, które zjeżdżały tu z najlepszych szkółek z całej Europy (z Krakowa, Wiednia, Grazu, Berlina). Prawdopodobnie to właśnie ona poleciła tu zasadzić najstarszy rosnący do dziś w Polsce okaz miłorzębu dwuklapowego (dorodne drzewo można podziwiać w parku). Szczególnym staraniem otoczyła Izabela Lubomirska swój niewielki ogródek kwiatowy, obfitujący podobno w najróżniejsze gatunki roślin, niekiedy zupełnie jeszcze nieznane na ziemiach polskich. Przed pałacem stały w donicach – obowiązkowe w takich rezydencjach – dorodne drzewka pomarańczowe, sprowadzone z Włoch.

Księżna Lubomirska lubiła pnącza oplatające mury

Glorietta - jedna z budowli ogrodowych wzniesionych w Łańcucie przez Izabelę Lubomirską

Izabela Lubomirska z pewnością kochała ten ogród i był on dla niej nie mniej ważny niż pałac.  W pałacu zachowała się Galeria Rzeźb z dekoracją, która powstała za czasów księżny marszałkowej. Ściany Galerii pokryte są iluzjonistycznymi freskami, które przedstawiają ogrodowe trejaże, oplecione pnączami. Namalowane są nawet promienie słońca, wpadające przez okna, z których rozciąga się widok na rzeczywisty ogród. To pomieszczenie było jakby łącznikiem spajającym pałac i ogród w jedno.

Z XVIII-wiecznego założenia ogrodowego Izabeli Lubomirskiej całkiem sporo się w Łańcucie do dziś ostało. Są to przede wszystkim budowle – zameczek i glorietta, a także stara aleja lipowa oraz wiele okazów pomnikowych drzew – wspomniany już miłorząb, platan, dęby.

Jeszcze jedna pozostałość po dawnym ogrodzie Izabeli Lubomirskiej - aleje starych drzew wzdłuż fosy

Jednak obecny wygląd ogrodu w Łańcucie został ukształtowany na przełomie XIX i XX wieku. Decyzję o remoncie i przebudowie pałacu oraz dużych zmianach w ogrodzie podjęli wtedy III ordynat łańcucki Roman Potocki oraz jego druga żona Elżbieta z Radziwiłłów. To właśnie hrabinę Elżbietę uważa się za siłę napędową i główną kreatorkę tych zmian. Ta arystokratka, urodzona w Berlinie i spokrewniona z większością najznakomitszych rodów Europy, łącznie z dynastycznymi, była osobą niezwykle wymagającą i dbającą o prestiż. Kiedy pierwszy raz, zaraz po ślubie, odwiedziła Łańcut, była mocno zdegustowana i zawiedziona.  Pałac był zaniedbany, brakowało mu nowoczesnych udogodnień, a park był zarośnięty i zaśmiecony. Szybko przystąpiono więc do działań, mających zmienić ten stan rzeczy. Remont rozpoczął się w 1889 roku.

Elżbieta Matylda z Radziwiłłów Potocka, kolejna wielka kreatorka Łańcuta. (zdjęcie z https://www.zamek-lancut.pl/)

Pałac został przekształcony w bardzo nowoczesną - jak na tamte czasy – rezydencję, zyskując kanalizację i prąd elektryczny (nieopodal zbudowano nawet elektrownię). Odświeżono też i przemodelowano fasadę. Bardzo duże prace były prowadzone w ogrodach i trwały w sumie około 14 lat. Przede wszystkim park prawie dwukrotnie powiększono i zbudowano ogrodzenie. Nowe założenie ogrodowe projektowali specjaliści sprowadzeni z Austrii i Włoch. Powstała wtedy duża palmiarnia z żelaza i szkła, wzorowana na palmiarni w Schonbrunn w Wiedniu (dziś nie istniejąca. Na jej miejscu kolejny ordynat wybudował kort tenisowy). Niedaleko powstała też szklarnia, w której hodowano egzotyczne kwiaty, a zwłaszcza storczyki, używane do dekoracji pomieszczeń pałacowych i stołów. Wtedy też założono w Łańcucie ogród włoski i piękną różankę, a także rabaty bylinowe na wzór angielskich. Do dekoracji ogrodu Roman Potocki zakupił we Włoszech wiele marmurowych posągów, ławki, wazy. Najciekawszy z tego wszystkiego jest orzeł Napoleona z ogrodu Borghese w Rzymie, który ustawiony na wysokiej kolumnie patrzy z góry na ogród włoski.

Ogród włoski, założony pod koniec XIX wieku

Piękne agapanty kwitły akurat w ozdobnych donicach...

Jeden z włoskich marmurów, zakupionych do Łańcuta przez Romana Potockiego

Śliczna różanka z mnóstwem róż (niestety nie można było wejść do środka, by zrobić zbliżenia kwiatów).

Późno-letnia odsłona rabaty bylinowej 

Łańcucki park nazywano przed wojną Elisinem, na cześć jego głównej kreatorki Elżbiety Potockiej.

Szczęśliwym zrządzeniem losu pałac i park łańcucki nie ucierpiały podczas II wojny światowej. Dzięki międzynarodowym koneksjom rodziny Potockich udało się go uchronić przed okupantem. A tuż przed wkroczeniem sowieckiej armii ustanowiono tu muzeum, dzięki czemu uratowano wyposażenie i zbiory sztuki (a właściwie to, co pozostało po wyjeździe ostatniego ordynata, który sporo ze sobą zabrał uciekając z Polski).

Muszę przyznać, że ubiegłoroczna wycieczka do Łańcuta zrobiła na mnie ogromne wrażenie. Pałac jest bez wątpienia jednym z najciekawszych zabytków w Polsce, z pięknie zachowanymi wnętrzami i pamiątkami historii dawnych epok. Na każdym kroku czuje się tu obecność jego dawnych, znakomitych mieszkańców i wcale się nie dziwię, że niektórzy dostrzegają tu od czasu do czasu ducha Błękitnej Markizy…

Park i ogrody są pięknie utrzymane i spacer po nich jest wielką przyjemnością. Kilka lat temu reaktywowano storczykarnię, ale już we współczesnej aranżacji. Podobno są tu nawet okazy pochodzące z przedwojennej hodowli Potockich, ale mnie już tego nie udało się zobaczyć, bo zabrakło czasu. Przy okazji następnej wizyty w Łańcucie właśnie do storczykarni mam zamiar skierować swoje pierwsze kroki…

Zakątek z pelargoniami w białych wazach

Sadzawka przed wejściem do kortów tenisowych, które powstały w latach 20-tych XX wieku

Wnętrze starej oranżerii

Skromnie obsadzona wiktoriańska żeliwna waza

Z tej wprost wypływały kaskady kwiatów pelargonii...

Łańcut - jeden z najciekawszych polskich zabytków, również w dziedzinie sztuki ogrodniczej